Nieuwsbrief #193 De kern van wetenschap: vertrouwen in het kritisch omgaan met kennis

Nieuwsbrief over natuur en wetenschap

De kern van wetenschap: vertrouwen in het kritisch omgaan met kennis

Op veel plekken staat de waardering van wetenschappelijke kennis onder druk. In Nederland doen wetenschappers het in elk geval nog beter dan journalisten en politici. Het vertrouwen in de wetenschap is de laatste tijd zelfs iets gestegen. Maar er is wel een tweedeling. In 2025 heeft een derde van het publiek een groot vertrouwen, 15 procent geeft de wetenschap een onvoldoende. Slechts 20 % van het publiek vertrouwt de manier waarop journalisten wetenschap weergeven. En wat politici van wetenschap bakken vertrouwt nog geen 10%. Dat krijg je, als politici selectief winkelen in wetenschappelijke resultaten, niet om kunnen gaan met onzekerheid, of nog erger, eigenlijk helemaal niet snappen hoe wetenschap werkt.

Wetenschap bestaat uit het stellen van vragen en bedenken hoe je die vraag kan beantwoorden. Daarvoor doe je onderzoek, waarbij je uitkomsten accepteert, ook als die tot een onverwacht of niet eenduidig antwoord komen. Bij dat alles stel je open voor kritiek. De socioloog Robert Merton heeft een aantal principes voorgesteld waaraan goede wetenschappelijke resultaten zouden moeten voldoen. (1) Het gaat om openbare en gedeelde kennis; (2) de kennis is universeel en verkregen onafhankelijk van de persoonlijke achtergrond van de onderzoeker; (3) de kennis moet belangeloos zijn, niet afhangen van eigen- of groepsbelang en (4) onderzoekaanpak en resultaten moeten opengesteld zijn aan toetsing en kritiek van andere wetenschappers. Daaraan zijn later nog eisen van originaliteit en oprechtheid toegevoegd. Ook al is de wetenschappelijke kennis het beste wat we hebben, er zitten wel haken en ogen aan de hiergenoemde principes.

Als de nationale veiligheid in het geding is, of commerciële belangen spelen, dan kan de openbaarheid van wetenschappelijke kennis al gauw bedreigd zijn. Zulke kennis, zelfs als die vastgelegd is in patenten over de toepassing, kan al gauw achter slot en grendel komen. De universele, onafhankelijke kennis kan problematisch worden als die onder maatschappelijk verwerpelijke omstandigheden verkregen is. Dat is al vaker het geval geweest bij experimenten met mensen. De belangeloosheid van wetenschappelijke kennis kent ook beperkingen. Natuurlijk mogen de uitkomsten niet gekleurd worden door die belangen, maar het valt niet te ontkennen dat bijvoorbeeld ook wetenschappers belangen hebben bij onderzoek. Omgekeerd zou het ook onzin zijn om de rol van de individuele onderzoeker onder te laten sneeuwen. Van groot belang is tenslotte de continue kritische beoordeling van wetenschappelijk werk door beroepscollega’s. In het zogenaamde peer-review worden publicaties beoordeeld, voor zij worden geaccepteerd. Twee aanvullende eisen zijn later nog geformuleerd. Die van originaliteit, ingaand tegen plagiaat. En de filosoof Habermas voegde er nog eerlijkheid aan toe, en dat gaat mis bijvoorbeeld in geval van fraude bij het verkrijgen van resultaten.

Maar ook bij eerlijk omgaan met auteurschap.
Het is dus zaak dat de wetenschappelijke gemeenschap kritisch naar zijn eigen functioneren blijft kijken. Inzichten kunnen veranderen, zeker als er nieuwe gegevens beschikbaar komen. Dat is vaak het geval bij de toepassing van nieuwe onderzoekstechnieken, ook al zullen die ook weer kritisch beoordeeld moeten worden. Inzichten veranderen niet altijd meteen. Dat heeft zijn goede kanten, opbouw en uitbouw van theorieën vraagt om enige bedachtzaamheid. Maar omgekeerd is een te lang vasthouden aan eerder gedachtengoed, een zogenaamd paradigma, schadelijk. Zoals de wetenschapsfilosoof Kuhn ooit cynisch opmerkte is vooral pensionering en overlijden de beste garantie voor een paradigma-wissel. Er zijn voor het huidige wetenschappelijk bedrijf een fors aantal problemen. Financiering is een chronisch probleem. Het proces van betrouwbare, toegankelijke publicaties wordt bedreigd door commerciële belangen. Het aangaan van maatschappelijke verantwoording is een noodzakelijke ontwikkeling, zeker waar het gaat om de interpretatie en toepassing van wetenschappelijke resultaten. Maar bij dat al vormt vooral de wereldwijde inmenging van de politiek in het wetenschappelijke bedrijf een regelrechte bedreiging. Onwelgevallige kennis wordt ontkend, gegevensbestanden vernietigd, internationale samenwerking soms verboden en hele vakgebieden die de politici niet uitkomen afgeschaft. De domheid dreigt te regeren, en als de mensheid verdwijnt is dat de wetenschappelijk vooruitgang ten spijt.

Vijf tips voor omgang met wetenschappelijke kennis

1) Wikipedia geeft meestal bronnen, het loont altijd die na te gaan

2) Het gratis raadplegen van beoordeelde wetenschappelijke publicaties gaat dankzij “open access” makkelijker, raadpleeg websites van universiteitsbibliotheken of bijvoorbeeld de Koninklijke Bibliotheek

3) Wantrouw persberichten, ook die van universiteiten

4) Ook berichtgeving in nieuwsuitzendingen zijn vaak gekleurd door een hang naar belangrijkheid of nieuwswaarde

5) Het woordje wetenschappelijk is niet beschermd en vormt geen enkele garantie

🧭 Aflevering van de podcast “Menno en Erwin” – elke week over natuur en wetenschap. Luister via mennoenerwin.nl of in je favoriete podcast-app.F

Blijf op de hoogte!

Wil je meer weten over de geheimen achter ons biologie en andere fascinerende natuur- en wetenschaps onderwerpen? Abonneer je dan op onze podcast en Substack via mennoenerwin.nl, en mis geen aflevering meer. Direct naar de podcast ? Link naar de podcast

Woensdag → nieuwe podcast online die overal te beluisteren is op alle podcast spelers maar ook op substack.

Zaterdag een nieuwsbrief NL met een uitgebreider verhaal over het onderwerp van deze week met 5 tips over het onderwerp in het nederlands

Zondag een engelse nieuwsbrief ENG over het onderwerp van de week.

Je kan zelf kiezen wat je in de mailbox krijgt nederlands engels of alleen de podcast ga naar je settings van substack en zet daar uit wat je niet meer wil ontvangen. Je kan ook alles uitzetten en toch lid blijven van onze substack en dat je dus geen mails meer krijgt.